Enma Méndez, (Cartavio, Coaña, 1973) publica en decembro de 2009 “ “Os secretos del molín Veyo”, Editorial Trabe -dentro da colección infantil Montesín.- con ilustraciois de Belén Fernández.
Trátase dúa novela, infantil-xuvenil, escrita en gallego-asturiano que conta a história de dúas nenas, Naya i a súa amiga Sara, que xunta el irmau desta, Yayo, viven úa aventura na que tein que desembolortar un enredo familiar que las lleva a investigar úas historias de amor e de traición sucedidas nel pasado.
Enma Méndez ten úa gran habilidá narrativa. Consigue que a historia enganche al llector que en todo momento involúcrase na intriga de seguir as investigaciois dos nenos na procura de saber desos secretos familiares ocultos en desvais, detrás de pedras nas paredes i escondedoiros secretos.
Os adultos que decidan ller esta novela tamén van disfrutar. A historia mostra un mundo de costumes mui da terra unde hai gusto por el falar sen presa, invitar aos vecius a un cafetín, comprender os defectos dos outros, vivir en contacto continuo coa naturaleza i dignificar os valores de aprender i educar.
Seguindo el caciplar dos protagonistas aparecen muitas expresiois e refrais presentes nas conversaciois cotidianas. Revolvendo nesas conversaciois revivimos enseñanzas dos vellos i a presencia dun mundo máxico que quere seguir sendo parte das nosas vidas disfrazado, ás veces, de medos que non son tales. Nel relato tomaremos asento e sentiremos a complicidá dun xeito de vida que é del noso agrado; recordaremos esa tradición nosa de contar contos e historias.
Ller esta novela é úa oportunidá de aprender del mundo cultural del Eo-Navia e de afincar os conocementos de gallego asturiano.
Esta novela debería ser pra nosa zona un empuxón cultural como lo foi “Os misterios das badaladas” de Xabier P. Docampo, que abriu prá literatura escrita en gallego portas que eran necesario abrir. A novela de Enma Méndez ten muitas das virtudes dese relato de Docampo.
Ese papel de convertirse nun auténtico clásico lliterario ten a honra de conseguillo pral idioma asturiano el relato Montesín de María Xosefa Canallada.
“Os secretos del molín veyo” debería convertirse tamén nun dos llibros de lliteratura infantil-xuvenil máis llido nas nosas escolas.
Enma Méndez regálanos un exemplo a seguir nel camín de que a mocedá del Eo-Navia i os novofalantes del gallego-asturiano teñan úa oferta de lliteratura que permita transmitir el noso xeito de ver el mundo, a nosa mitoloxía, el noso idioma i emprender na nosa llingua a aventura de ller.
Oxalá que os secretos del molín de Enma teñan continuidá e que Naya, Sara i Yayo sigan investigando e descubriendo emborollos. Fía falta un director/a de cine que lo fixese película.
A autora del libro Enma Méndez é desas personas que sabe escuitar. Eu conocinla en Roxíos e podo decir que é úa gran conocedora del noso idioma, que sabe guardar e dar vida ás palabras, tratallas con cariño i utilizallas condo fain falta, sacandolles os sabores e colores auténticos que contein.
José Naveiras Escanlar, “Pepe el Ferreiro” exerceu con orgullo el oficio tradicional que forma parte del sou acuño.
Dun xeito expontáneo, como un impulso vital por seguir existindo, recuperou as “piezas” i os sous nomes, os usos daquellas “antiguedades” pero tamén a súa alma e convertiulas nun museo vivo que foi exemplo a seguir.
Foto de José M. Salgado. A Idade do Fderro. Editorial Canela.
El Ferreiro tratou con respeto os valores culturales dúa comarca fronteiriza que ten úa personalidá propia digna de ser cuidada i erixíuse nun verdadeiro representante da nosa cultura, chegando fer realidá un museo que todos considerábamos noso i visitábamos como si na nosa casa tuvésemos.
Pepe demostrou i enseñounos que un xeito de ver el mundo apegado á terra, respetuoso da tradición, vincula lo aparentemente pequeno das nosas aldeas coa cultura universal da que todos formamos parte e transcende cancellas burocráticas i administrativas que sempre intentan estandarizarnos.
Pepe, El Ferreiro reivindicou el dereto a existir i a importancia da diversidá demostrando que é muito lo que se pode conseguir fendo caso al noso corazón, sin imitar visiois urbanas i globalizadoras que arrasan coa cultura dos “pueblos” e que nos piden que deixemos ser quen somos a cambio de nada.
Gracias Pepe el Ferreiro por transmitir el orgullo del pasado que nos deixaron en herencia e convertillo en ferramente de futuro coa fortaleza del que sabe amansar el ferro.
A autoestima que en Asturias se ten al galego-asturiano vei pouco a pouco collendo puxo. Neste camín podemos compartir úa búa noticia.
A Biblioteca Menéndez Pelayo de Castropolpublicou el diez del mes de San Xuan un video homenaxe al que dicen é el autor del primeiro libro publicado en gallego asturiano. Libro i autor son : “ Amarguras d’un viaxe” e Ramón Ignacio García González (Castropol 1870-1938).
Non se trata del primeiro autor que escribía en gallego de Asturias e según el profesor Babarro González, el trobador Fernán do Lago (S.XIII) pode ser que se referise á Igresia dedicada na parroquia de Lago (Allande) a Santa María, na famosa Cantiga de romería que aparece nel Cancioneiro da Vaticana e nel Cancioneiro da Biblioteca Nacional de Lisboa.
Pero aparezan ou non cousas máis antiguas, a obra da que tratamos agora ten importancia acreditada.
El autor licenciouse en Filosofía e Letras, exerceu durante algún tempo como docente inda que rematou sendo inspector de arbitrios en Castropol.
Colaborou frecuentemente na prensa local utilizando varios pseudónimos, entros que taban, según informan Xoán Babarro e Suso Fernández Acevedo, “Ormán” e ”Farruco” cos que tamén fexo muita sátira política
Das inquietudes políticas de Ramón Ignacio García González fala nel video el investigador Xosé Miguel Suárez, que comenta que el autor deste pequeño libro chegou a ser concelleiro na corporación de Castropol.
“A millor honra que se lle pode fer a un autor é ller a súa obra”, dice tamén nel video a profesora Ágata das Cruces que nos presenta un traballo ben feito coel que consiguen divulgar este importante poemario.
Amarguras d’un viaxe publicouse el 10 de xuno de 1920 pero seguramente el primeiro escrito que se conoce deste autor é un de 1906 sobre un episodio relativo á emigración. Un relato cargado de tristura -Informa Suso Fernández Acevedo na súa historia da prosa en galego del Eo-Navia- que lo xebra del humor de dudoso gusto al que solía aparecer nos artículos costumistas da época.
Na obra aprécianse algús castelanismos mui evidentes, como “pecho” “alejábanse” “majestuosa”, “puerto” – Non parece ser motivo abondo que el autor estudiara en Salamanca aunque sí puido participar das ideas trasmitidas por Unamuno pos, según dice Xosé Miguel Suárez, foi alumno sou.
Unamuno, del mesmo xeito que Menéndez Pidal e muitísimos eruditos daquel momento eran contrarios á recuperación das que chamaban “lenguas vernáculas” que solo estudiaban pra dese xeito estudiar millor el castellano.
Solo en tempos da República e, xa despós da guerra i a conseguinte dictadura, coa recuperación da democracia, volveuse a falar da dignidá dos idiomas de España diferentes del castellano. En Asturias andamos a anos luz e tamos deixando perder os nosos idiomas propios discutindo que si son galgos ou podencos.
Desconozo a posición de Ramón Ignacio García González. Pero ese uso mesurado de castellanismos na escrita cuadra con a concencia efectiva da época de tar falando un “chapurreado” ou úa “fala” sin valor de idioma. Palabras como peito, maxestuoso, porto non son palabras que señan difíciles de conocer e diferenciar nos dous idiomas que domina el escritor. Un efecto da diglosia.
Normalmete nas zonas rurales el progresismo levaba naquelos tempos a reivindicar, el liberalismo, ás ideas novas… e ver el pasado, todo el pasado, como algo a sustituir. Pero, sociollingüística a parte, el poemario Amarguras d’un viaxe ten un valor incalculable.
Lo ben feito que tá este poemario que conta úa história que afecta a dous namorados, lo emotivo que resulta a cachos, el vocabulario marineiro, el apego á terra son úa brúxula que indica el gran cariño que el autor tía por a súa /nosa fala.
El libro dedícallo a Vicente Cancio Loriente que pouco despós sería el impulsor da Biblioteca Popular Circulante al que, se non ando equivocado lle debemos a primeira obra de teatro en gallego-asturiano.
Literariamente, según el estudioso i escritor e filólogo Xoán Babarro apréciase na combinación de hendecasílabos e heptasílabos dalgún dos poemas un recordo á Rosalía de Follas Novas.
El que hai que celebrar é este gran paso dado na recuperación e dignificación del gallego asturiano. Norabúa á Biblioteca Menéndez Pelayo de Castropol.
Este ano desde el Eo-Navia tuvemos a oportunidá de sumarnos á celebración das letras galegas. Xa vei sendo hora de que non permitamos que nos rouben el acceso i el enrequicemento cultural que pral gallego-asturiano, pra nosa comarca e prá Asturias enteira supón ter relaciois culturales normalizadas coel resto de falas del corpus lingüístico gallego e coa súa lliteratura, que tamén é a nosa lliteratura.
Como Carvalho Calero dixo, el mundo actual vei camín dúa internacionalización da vida social, e lo mesmo ten que suceder coas línguas.
Dende el Eo-Navia, a Moisés Cima i a min pareceunos mui positivo participar neste traballo patrocinado pola Área de Cultura da Deputación de Lugo e da Fundación TIC, nel que, xunta outros 28 poetas, recitamos a Ricardo Carvalho Calero, al que este ano tá dedicado precisamente el Día das Letras Galegas.
Que esto fose realidá temos que agredecerllo á poeta e profesora Adela Clorinda Figueroa i á tamén poeta Montse González Álvarez que é funcionaria del Servizo de Publicaciois da Deputación de Lugo.
Montse, como poeta, utiliza el pseudónimo de “Magadán” na honra dos sous antepasados eo-naviegos).
Eu por a mía parte síntome orgulloso de este convite tan prestoso.
El video achéganos á calidá literaria i á poesía de Ricardo Carvalho Calero que, en esencia, foi i é un dos grandes dun idioma que ten a súa vertiente internacional, el portugués, úa realidá como idioma oficial núa comunidá autonoma de España, pero tamén outras muitas manifestaciois en territorios como Extremadura, Castilla- León ou Asturias.
A bonita personalidá da nosa fala gallega eonaviega ten que abrirse al mundo i abandonar el sou confinamento inxustamente favorecido por as nosas autoridades lingûísticas. Somos asturianos pero sin censuras nin cancellas nel exercicio dos nosos deretos.
Carvalho Calero díxolo dun xeito ben guapo:
“Eu desexaria úas primaveras nas que florescese sen receios a unidadá e variedá del noso idioma e da nosa cultura”
Publico outra das mías entrevistas publicadas nel “Suplemento Cultural, arte, letras e pensamiento” del desparecido periódico “La Voz de Asturias”. Despós de 30 años son úa instantánea da historia cultural da Asturias daquelos tempos.
Neste caso el entrevistado é, como díría Carbalho Calero, un excomulgado, un ser anónimo que falou prás xentes. A súa voz ouguíuse e tuveron que prestarlle atención, pero os tecnócratas non querían admitir esa voz que descuadraba cos sous prexuízos así que sacaron as bandeiras, inventaron problemas onde non los había e fixéronse pequenas correcciois institucionais coel propósito de non cambiar nada. (Suplemento núm.33 de 21.VI.1990)
Benigno Fernández Braña foi Presidente de Mesa prá Defensa del Galego de Asturias e da Cultura da Comarca, un movemento cultural que dignificou e conseguíu erguer a voz propia e diferente da Asturias de fala galega demostrando que dende el medio rural tamén se pode lluitar contra el abandono, a discriminación i el esqueicemento fendo un traballo cultural de primeiro orden.
A entidá asociativa féxolle tambaliar al goberno asturiano que transformou el sou desconocimento da realidá trilingüe de Asturias nun conflicto coa vecía Comunidá Autónoma de Galicia.
Naquelos días exerceuse úa presión enorme aos alcaldes da zona pra que renegaran das reivindicaciois, asustóusenos coa amenaza absurda dúa invasión cultural gallega. Muitos eran/son conscientes de que lo que si era verdá era el abandono histórico da comarca de fala gallega por el centralismo asturiano.
El idioma propio de parte dos asturianos nin se nombra nel Estatuto de Autonomía e, de feito, a maioría pensaba que el idioma propio de Asturias era el bable sendo el gallego eonaviego un dialecto déste.
El goberno asturiano caeu nun discurso pseudo nacionalista asturiano ausente de nacionalismo asturiano: el centralismo españolista monolingüista de toda a vida
Os conflictos que nos médios de comunicación publicitaban descalificando ás xustas reclamaciois da MDGA non tían razón de ser e partían de insinuar úa suposta e inexistente rebelión secesionista nas terras eonaviegas.
Ese ataque contra a diversidá cultural poxo en evidencia un dos males máis importantes que tía Asturias:
El allonxamento empobrecedor das reices agrícolas, el olvidar quén fomos, el tar adormecidos núa falsa modernidá non asentada en firme. Asturias vivía na entelequia da importância dos sectores económicos da siderurxia ou el carbón. As artes i as letras necesitaban el visto bon de Madrid. Asturias era economía de tipo monocultivo e imperaba na política lo que chaman “provincianismo”.
Porque na realidá aquella Asturias seguía asonagada na moda de empezos del século XX que practicaban personalidades como Menéndez Pídal ou Unamuno que afirmaron que a verdadeira cultura non se podía manifestar nas línguas vernáculas (definición coa que intentaban fer desas linguas propias us simples dialectos)
Con motivo da fundación da Academia da Lingua Vasca (Euskaltzaindia) aquellos eruditos cuestionaron a necesidá dun estandar lingüístico pral euskera pois lo sou era expresarse nas línguas cultas que eran el castellán ou el francés. El momento actual del euskera descubre conto de equivocados taban.
En Asturias ese papel protagonizáronlo Emilio Alarcos Llorach e Gustavo Bueno que fundaron a Asociación Amigos de los Bables.
El cerno da cuestión é el desprezo das propias potencialidades: Todo nel mesmo saco de trastes a abandonar: agricultura, gandería, pesca, a riqueza dos montes, a cultura popular, os idiomas autóctonos. Nada desto valía pra crear riqueza. Fuxir e avergonzarse dos orixenes rurales. Tamén certa zuna á modernidá tecnolóxica e cultural que outros llugares si afrontaron. Tábamos gobernados analóxicamente e el resultado é el que é.
Pero esa estigmatización dos valores culturales propios, el esqueicer el noso ser, el engobellamento mimético de Asturias na concepción centralista heredeira del franquismo, rematou nun desconfiar da pluralidá e na negación de diversidá de Asturias mesma creando úa Autonomía acobardada, sen personalidá, que renegou de ser nacionalidá histórica é de asumir un marco competencial alto.
Por eso a frase de Benigno ten muito fondo “ Parece que non se entende que existan asturianos que se expresen en galego”
Aquella Asturias pouco cuidou os tesoiros culturales que guardabamos e inda guardamos nel Eo-Navia. El problema é que non los consideraban valores de Asturias. Eran incapaces de entender.
Nel momento actual xa se acepta que hai asturianos que falamos un galego cúa personalidá interesantísima, pero costa utilizar esta palabra “gallego” sen adornalla ou sustituilla: gallego-asturiano, fala, eonaviego. Nas medidas pra garantizar el futuro del idioma non existe debate sinon imposición e inacción.
As preguntas que hai que fer non son aquellas das sospeitas contra a diversidá, as preguntas son outras e van encaminadas a se tamos dispostos a cumplir cos mandatos constitucionales de garantizar os dereitos dos falantes.
Esconder esa realidá, ocultar esas preguntas e non buscar xeitos de incluírnos nel paradigma de lo que se considera ser asturiano é algo que se fexo patente hai trinta anos.
Tá por ver si nalgún momento se respetará e fomentará el orgullo i a dignificación de ser como somos, ou si continuaremos nesta dinámica de disimular a parte que ten el noso ser de preciosa galleguidá. Dámaso Alonso chamoulle á nosa fala gallego-asturiano, e así se lle chama na lei del Principado pero inda hai muita xente que sigue nel prexuício contra lo que consideran un estigma.
Ser asturianos de primeira implica non ter censuras. Si se vei seguir tratando el noso idioma como si fose a fala dúa tribu asturiana á que se trata con condescendencia, pagándolle con faragullas mentras se lle quita el exercício dos dereitos que lle corresponden, el destino é el que xa vemos, a desaparición cultural e económica da nosa zona.
Tá Asturias xa preparada pra reconstruirse? El galego de Asturias está inda vivo, temos certa voluntá de resistencia pero hoi como entonces el patrimonio cultural e lingüísco del Eo-Navia son úa forza sin a que non saliremos pralante.
Decíalo Benigno Fernández Braña hai trinta anos e desde entonces demos muitos pasos firmes camín da extinción colectiva. A ver si os novos son capaces de recuperar el idioma que lles roubaron.
E tempo de que xente nova dé el paso de volver a falar el idioma que intentaron quitarnos.
Eu creo que inda hai formento, que algo quedou nel fondo das nosas maseiras. Hai que fer pan novo, pero ten que ser pan de verdá.
Publico outra das mías entrevistas publicadas nel Suplemento Cultural, arte, letras y pensamiento del desparecido periódico “La Voz de Asturias”. Despós de 30 años son úa instantánea da historia cultural da Asturias daquelos tempos.
Neste caso comparto a entrevista que lle fixen a Antón Garcia, naquel momento Coordinador del Servicio de Política Lingüística del Principado de Asturias eque,casualmente, na actualidá é Director Xeral de Política Lingüista del goberno presidido por Adrián Barbón.
Nel momento da entrevista xa tía un importante currículum lliterario pois era Premio Xosefa Xovellanos de novela del ano 1987 con “El Viaxe”, autor del poemario “Estoiru” (1984) e “Los dies repetíos” (1989) e da traducción de “Memoria d’otru ríu” del portugués Euxenio Andrade.
Nesta entrevista preséntase un Antón García editor xa que dá novas del sou novo traballo, a edición del llibro La Xudit (1770) de Xuan González Villar y Fuertes (1990). Comenza polo tanto el Antón García que dentro dus anos fundaría Trabe e despós a Productora Audivisual e Editorial Altadera.
Entrevista a Antón Garcia por Enrique González Alvarez.
VIDRU
son tresparentes las palabras que digu,
las que deixu tendidas
na marietsa clarencia lus caminus.
Antón García.
Antón García valora el panorama lliterario del asturiano daquel momento. Temos aquí a visión dun dos que fixeron realidá aquel rexurdimemto lliterario e cultural que é atemporal e que constitue a soleira na que se asentan os traballos é lluitas del presente.
Por eso as súas referencias á necesidá de separarse de discusiois entre lingüístas e dar pasos camín da relevancia lliteraria, da normalización, da presencia da llingua dentro de outros sectores e de fer del asturiano un idioma de uso diario son algo anticipado nel tempo.
Antón García parece preocupado por un modelo de defensa del asturiano que fai al idioma extraño nas rúas pra os falantes habituales. Home de poucas e exactas palabras foi recibido nel cargo de Coordinador da Oficina de Política Lingüística con fougo aberto, nada de francotiradores, política de acoso absoluto por parte da Academia de la Llingua Asturiana que nin lo recoñecía nin se sentaba a falar con él. Esa institución quería el control absoluto e utilizou todos os médios que puido intentando tumballo.
Afirma Antón García: “Como es una persona que habla ex cátedra, no necesita explicar ningún tipo de razones; lo dice Arias y es suficiente. Yo desconozco cuáles son las razones, nunca me las explicaron y no creo que se me vayan a explicar, entre otras cosas porque dudo sinceramente que existan, pero en todo caso, independientemente de que una persona te pueda caer mejor o peor y de que estés más o menos de acuerdo con el trabajo que realice, ese tipo de actitudes son muestra de una falta de educación”.
Lamentablemente aquel estilo sectario de García Arias, que era máis cousa del propio personaxe que da institución, fexo inviable un comportamento sensato e dialogante da Academia durante decenios en muitos asuntos. Supoño e espero que nalgún momento desaparecerán as últimas mochicas que quedan daquel llume incomeniente e destructivo.
As cousa tán cambiando e aquellos que fixeron el millor traballo hai 30 años ocupan hoxe cargos importantes: Berta Piñán como Conselleira de Cultura e Antón García na Direción Xeral de Política Lingüística. El sou éxito será el noso éxito, el de todos/as os asturianos.
Del gallegoeonaviego tamén falamos na entrevista e quedan tres cousas claras:
Primeiro que a existência na nosa zona dun gallego con peculiaridades crea -dice Antón García- un problema llingüístico en Asturias.
Segundo: Que os ”estudos” feitos nos concellos gallegofalantes dan como resultado inequívoco que nos considerábamos asturianos, polo menos nun 95 por cento dos encuestados.
Terceiro: A existencia na zona dúa gran desinformación en relación a lo llingüístico que se concretaba en que, inda que había un alto porcentaxe que mostraban interés por aprender a ller e a escribir, ese porcentaxe baxaba na conciencia da necesidá da presencia nel sistema escolar. Infírese falta de conciencia de ser depositarios dun idioma, non dun xeito de falar ou dialecto menor.
Certamente na prensa de entonces non había día que non sacasen titulares erguendo el problema lingüístico da existencia de falantes de gallego en Asturias . Era úa campaña mediática de sectores que rechazaban a diversidá cultural e traballaban en contra del gallego de Asturias e dos que lo defendíamos pero que en realidá victimizaban inda máis a nosa fala coel propósito de convertilla nun problema e nun estorbo pra, dese xeito, atacar al outra víctima del nacionalismo monolingüe, el asturiano.
Antón García evidentemente opinaba que úa Asturias con diversidá llinguística non era ningún problema sinon úa oportunidá pero con estos bois lle tocou arar e constatou algo que ocurría. Esas cousas de intentar amañar discusiois coas riquezas llinguísticas del Estado siguen sucedendo. Os intereses son defender el propio status quo e non facilitar dereitos que si se reconocen nas leises vigentes.
Foi úa pena que aquella batalla la acabase ganando a Academia de García Arias á que lle deron, inxustificadamente, competencias sobre el gallego asturiano e impoxo el sou réximen absolutista.
El resultado da súa xestión é triste. A sociedá eonaviega sigue desinformada i a política que se persigue é a de convencer aos falantes de gallego-asturiano de que non falan gallego, bablizar a modalidá lingüística intentando fer ver e crer que se trata dun idioma con diferencias esenciales e separadoras del resto de falas galegas, algo que compromete el futuro del idioma. Por suposto el acoso e derribo dos que opinan diferente féxose moneda de curso legal.
Por qué? Ignorancia? Intolerancia? Abuso de poder? Desprecio ás minorías? Seguramente evitar aceptar pral gallego de Asturias avances que sabíanse incapaces de chegar alcanzar pral asturiano. Que el responsable de úa institución como úa Academia dúa Llingua faga das llinguas tema de discusión non pode ser máis errado; e máis inda meténdose a falar de falantes doutra llingua que non debería ser competencia súa.
Esperemos que nalgún momento Asturias implante úa Academia, Instancia Técnica ou Centro de Estudios del Galego asturiano, con recursos propios e preocupada exclusivamente por a comunidá de falantes del gallego eonaviego.
Penso que as cousas tán cambiando e que tanto el asturiano como el gallego del Eo-Navia avanzarán. Dependemos del asturiano. Se éste non consigue dereitos tampouco os conseguiremos na comunidá de falantes de gallego-asturiano pois a voluntá colectiva é que se faga responsable el noso goberno.
Opino que el noso goberno debería adoptar úa posición cultural e científica e non tratar el noso idioma mantendo a diglosia, el desconocemento e el suicidio na inmersión nas falas locales separadas da norma culta del gallego.
Nel Eo-Navia poñemos el orgullo pola nosa fala i a ausencia de conflicto real, pero necesitamos un goberno que cuide seriamente de lo noso.
Espero que Berta Piñán e Antón García dean agora pasos decididos.
Asturias é trilingüe e eso ten que ter consecuencias nos dereitos dos asturianos e asturianas. El gallego de Asturias non se pode tratar con políticas de amigos dos bables (ou amigos das falas) Non se debe traballar sen criterios científicos.
Outros noticias del mesmo Suplemento núm. 55 de 24.01.1991.
“Reseña de 20 pintores asturianos” de Víctor Alperi. A crítica musical de Jesús Villa Pastur.
Banco que mira a Tiracais nel camín vello Llombatín-Bullaso.
Mirando a Tiracais (*)
Escapa
el tempo das maos
como os páxaros
engalan.
Saluda a
brisa señardosa
nun azul espello
reflexada.
Escuitase
un alegre adaxio
baile de andulías
e flores de uces
moradas.
Primaveras,
poesía, el amor
por as abellías
pronunciada.
Conversamos
fontes, carqueixas,
solitarios érbidos,
bidureiras.
Tu i eu.
Misterios
como el Palacio
escondido nas
penas de Tiracais.
Entretéñome
estoupando recordos,
del cuquello calzois.(**)
Tu i eu.
Quique Roxíos
5.05.2020
-MIRADOR A TIRACAIS
Poema dedicado a un llugar feito por xente da terra que vive nella.
El banco de descanso que vemos na fotografía tá destinado aos paseantes das ribeiras del Navia nun dos tramos da Senda del Navia.
(*) El llugar ten vistas ás chamativas penas que fain úa especie de penísula que chaman Tiracais.
El banco foi posto por particulares entre a Chousa Vella e Penabruite, nel camín vello Llombatín-Bullaso, na Ruta del Penedo dos Difuntos.
Al outro lado del Río Grande, el Navia, el llugar de Gío/Xío coa súa casa da Llomba, antiguo Palacio del Priorato del Convento de Vilanova de Ozcos que controlou durante centos de anos ás propiedades del Convento en Boal i Eilao.
(**) “Calzois de cuco” ou “calzón de cuquello” é el nome tradicional dos “estoupois” ou “campanías”. É úa flor en forma de dedal de color púrpura da que consta recollido este nome en concellos como Ibias, Eilao ou Boal. (Digitalis parviflora)
Montes sagrados, rumor de rigueiros, páxaros entre carqueixas, carballos, bidureiras, xentes de verdá… Hai algo máis que un entorno.
Publico outra das mías entrevistas publicadas nel Suplemento Cultural, arte, letras y pensamiento del desparecido periódico “La Voz de Asturias” . Despós de 30 años son úa instantánea da historia cultural da Asturias daquelos tempos.
A portada del suplemento ábrese nel número 42 (25.10.1990) coa entrevista que lle fixen al prestixioso lingüista suizo-alemán, tamén profesor, lexicógrafo e romanista Max Pfister que dá úa serie de consellos pra conseguir dignificar as nosas linguas autóctonas. Penso que dalgún xeito esas recomendaciois foron tidas algo en conta por parte da sociedá asturiana pero é evidente que dun xeito insuficiente, sobretodo nel caso del gallego-asturiano.
Max Pfister afirma que é fundamental que os falantes utilicen a súa lingua con certo orgullo pero que tamén é necesario el interés en preservar el idioma dos poderes públicos, da igresia e de todos os portadores da cultura.
El requisito máis importante -dice- prá normalización dúa lingua autóctona é a voluntá dos falantes de utilizala en todas as situaciois posibles. “É difícil salvar un idioma condo os padres pretenden que os sous fillos la cambien por outra máis ventaxosa”
É fundamental -asegura el profesor Max Pfister– crear úa opinión pública de concienciación da necesidá de defender a lingua materna (…) a importancia de ser bilingües e saber el por qué da transcendencia da lingua materna: “Porque un neno que non fale a lingua dos sous padres non pode entender lo esencial da cultura (…) e sufre úa forma de desenreizamento permanecendo al marxen da propia civilización.
Reseñas dos ensaios “El obrero soñado. Ensayo sobre el paternalismo industrial” del profesor José Sierra Álvarez e as monografías del historiador Adolfo Fernández Pérez sobre a organización “La Comisión Socialista Asturiana” e “Comandante Mata” sobre represaliado e exiliado José Mata.
Un fixo del suplemento é a reseña musical de José Antonio Gómez.
Empezo aquí úa nova categoría neste blogue: “As mías entrevistas publicadas nel Suplemento Cultural, arte, letras y pensamiento” del desparecido periódico “La Voz de Asturias” xa vei pra 30 años. Son dalgún xeito historia cultural de Asturias.
De esquerda á dereita: Berta Piñán, Inaciu Iglesias, Sixto Cortina e Xuán Bello.
Vivía en Uviéu/Oviedo e inda non empezara a traballar. Estas entrevistas como free-lance permitíronme ganar us pouquiníos de cuartos pero sobretodo axudáronme aprender i aportar algo nel desenvolvemento cultural dúa Asturias orgullosa da súa riqueza e diversidad cultura propia e preocupada polo sou futuro.
A primeira entrevista que quero mostrar (lougo explicó el motivo) é a que ten por obxeto dar noticia da publicación dun número doble da revista literaria Adrei de carácter monográfico, con úa antoloxía de poesía catalana traducida al asturiano baxo a dirección de Berta Piñán (1) e Xuán Bello (2).
Esas 160 páxinas son un auténtico feito histórico.
El número foi editado polo grupo editor Ambitu dirixido por Ignaciu Iglesias e Sixto Cortina. (Esta editorial foi el xarmollo del que sería un importante diario en asturiano: Les Noticies)
Na entrevista Berta Piñán e Xuán Bello dan conta da história da revista literária Adrei, da súa filosofía con clara voluntad asturianista e con un idealismo que presentaban como cargado de futuro.
Inaciu Iglesias e Sixto Cortina representan un modelo de xuvenud asturiana, emprendedora, comprometida que aposta por ofrecer llibros áxiles, apostando por obras de autores coñecidos pero tamén de autores noveles. Sin xente como ellos a historia pola recuperación da dignidad cultural propia de Asturias xa non sería a que foi.
Os números 5 e 6 de Adrei implican un gran traballo de traducción, (de Antonio García, Xilberto Llano, Xuán Bello, Inaciu Iglesias e Fernando Alvarez Balbuena) úa escollida selección de textos e poetas, que coa guinda especial da presencia de dibujos del dibuxante O’Donell dan entrada na lliteratura en asturiano de nomes tán conocidos como Carles Riba, Gabriel Ferrater, Salvador Espriu o Pere Gii Ferrer.
“Adrei” a lliteratura en asturiano.
Suplemento Cultural núm 39. 4.X.1990.
Por que empezo esta categoría del blogue con esta entrevista.
Mentras estudiaba na facultad de dereito da Universidad de Uviéu conocín un grupo de amigos e amigas que traballaban a favor del reconocemento e protección desa llingua propia de Asturias que é el asturiano (bable se decía entoncias). Con ellos aprendín qué existía algo que se chaman dereitos lingüísticos e fun testigo del sou bregar e traballar por conseguir engrandecer a literatura e a cultura en llingua asturiana. Os amigos que me enseñaron tal cousa son os protagonistas desta notícia.
Naquelos tempos conocín tamén a Benigno Fernández Braña (3) boalés como eu, a sazón médico de Eilao, que enterado das mías inquietudes féxome chegar un dosier e empecei úa amistad e úa colaboración que me aportou muitas enseñanzas. A principal que xa non me abandonou nunca é que me fixen consciente da realidad trilingüe de Asturias e de que en diecioito concellos de Asturias tíamos como idioma propio úa variedad dialectal del gallego.
Certo que todos/as os asturianos del Eo-Navia somos e fomos criados nun paradigma falso de que é ser asturiano, un paradigma que hai trinta anos non contemplaba a posibilidad de que parte dos asturianos tuvesen como propia úa fala galega, cousa que hoxe sí se contempla. Descubrín algo insólito, nel Eo-Navia éramos depositarios dun idioma autóctono en situación de diglosia e minorizado frente a un idioma máis forte, oficial e institucional. Aquel idioma era sen embargo maioritario na mía zona.
Tuven que esforzarme en superar os propios preconceitos (prexuízos) que eran e siguen sendo (como todos os prexuízos) un insulto e úa falta de respeto contra os afectados, neste caso os falantes del gallego asturiano, pero tamén contra os asturianos que non lo falan e que tamén eran/son educados nel prexuízo. Os asturiano-falantes sufren a mesma situación de diglosia inda que nel sou caso a súa lingua propia si conecta en determinados ámbitos coel paradigma construido de ser asturiano, lo que non obstaculiza que corra un peligro de extinción que el galego non sufre tan gravemente.
Nin que decir hai que ese prexuízo del que falo intenta transmitir úa suposta superioridad dos asturianos con respecto aos galegos lo que nos empuxa a insultar tamen, inxustificada e inmoralmente, aos nosos vecíos i ermaos de Galicia.
As cousas claras; entonces condo decías que eras de Boal, ou da Veiga… decíanche: “PERO eso xa casi é Galicia”. El problema empezaba nese aparentemente inocente PERO. Hai que renegar dos peros. Somos como somos e falamos como falamos! Falamos galego, un galego diferente pero que sigue sendo galego. Non hai peros que valgan.
Naide ten que puer en cuestión se somos ou deixamos de ser asturianos si eso é lo que nos peta. Tampouco temos que xustificarnos, dar explicaciois nin pedir perdón. Nada hai que perdonar i é lexitimo e necesario que teñamos relaciois culturales coas falas galegas doutras Comunidades Autónomas e territórios.
Esos prexuízos realmente insúltannos e degrádannos a todos os asturianos pos os prexuízos son el poder sobre os ignorantes. Cada persona é úa persona i os de Boal poden ser máis guapos ou máis feos cos de Castropol, os de Grandas terán na súa fala algúa diferencia cos de Ibias e en xeneral os habitántes del Eo-Navia somos un pouco diferentes dos da comarca del Nalón e algo menos dos de Tineo, pero realmente lo que ten importancia son os sentimentos humanos que todos compartimos e a creatividad que aportamos coas nosas singularidades.
Pasa en todos os sitos. Os vascos son un pouco diferentes entre elos mesmos e muito máis diferentes sonlo dos valencianos xa que neste último caso tein idiomas e tradiciois diferentes. Eso somos todos: diversos, diferentes pero temos que ser tolerantes us con outros, respetuosos sen complexos de superioridad/inferioridad e interesados por coñecernos e competir as nosas culturas. Eso é lo que hai que fomentar.(5)
Todos deberíamos ser conscientes de qué significam as palabras “protexer a todos os españois e poblos de España nel exercicio dos sous dereitos humanos, as súas culturas e tradiciois, linguas e instituciois” que vein redactadas nel Preambulo da Constitución Española del 1978.
Tampouco debería faltar en Asturias, úa sociedad que non é monolingue, el conocemento del artículo septimo da Declaración Universal dos Dereitos Limgüísticos (Declaracióm de Barcelona 6/6/96 que al Estado obliga e que establece:
” Todas as linguas son expresión dunha identidade colectiva e dunha maneira distinta de percibir e de describir a realidad, por tanto tein que poder gozar das condiciois necesarias pral sou desenvolvememto em todas as funciois”.
Son afortunado.
Afortunado de compartir amistad con aquellos que dirixiron esos números especiales de Adrei ou fundaron a Editorial Ámbitu porque a súa lluita, que tanta transcendencia cultural tuvo en Asturias todos estos anos, enseñoume a ser un ciudadano máis libre, máis culto e máis democrático e el sou traballo empuxou avances nel Eo-Navia.
Afortunado por conocer a Benigno Fernández Braña, por haber participado na lluita da MDGA polos dereitos culturales dos falantes del gallego de Asturias. Importantes son as personas que son capaces de combatir os prexuízos.
Afortunado porque conocín naquelos tempos a outro boales, el profesor Celso Martínez Fernández, Director del Suplemento Cultural da Voz de Asturias que me deu a oportunidad que fexo posible estas entrevistas que vou ir publicando.
Quique Roxíos.
24 de abril de 2020.
(1) Berta Piñán, poeta, profesora é actual Conselleira de Cultura del Principado do de Asturias. Voz poética contemporáneafundamental. Membro da Academia de la Llingua Asturias.
(2) Xuán Bello, escritor, poeta, traductor, Premio Nacional de Poesía de Asturias, articulista periodístico e productor de programas culturales na TPA. Cofundador con Berta Piñán e Antón García da revista Adrei.
(3) Benigno Fernández Braña . Médico. Presidente da Mesa prá Defensa del Galego de Asturias e da Cultura da Comarca (MDGA)
(4) Nos días que escribo esto úa pandemia mundial chamada coronavirus deixa al descuberto a importância das cousas verdadeiramente esenciales: lo público, lo común, el non deixarse asoballar por úa globalización que nos trouxo deslocalizaciois, perda de conocemento e recursos laborais, aldeas deshabitadas e el abandono del cuidado necesario da nosa riqueza cultural nun mal entendido progreso.
(5) Celso Martínez Fernández, Catedrático de Lingua Española da É.U.F.P. de É.X.B. da Universidad de Uviéu. Publicou nel BIDEA varios traballos sobre aspectos antropolóxicos da “mesopotamia” Eo-Navia e Dirixiu el Curso de Extensión Universitaria “ Los caracteres generales del Gallego de Asturias/ Os caracteres xerais do galego de Asturias (Uviéu 15-16 de marzo de 1990)
Outros temas abordados no Suplemento Cultural núm 39 de 4-10-1990.
Entrevista al historiador asturiano Ramón García Piñeiro autor da monografía “Los asturianos bajo el franquismo (1937-1962)
Mesa redonda sobre os grupos periodísticos. El “rearme deontolóxico del periodismo”.
Artículo de Inés Marful Amor autora da Tese Doutoral “Lorca y sus dobles”
Reseña da obra “La presencia del pasado” da profesora de Filosofía da Historia na Universidad de Uviéu, Carmén González Tejo.
Entrevista a Ángel Colomina (Asociación Asturiana de Amigos de la Ópera) e reseña da 43 temporada ovetense de ópera a cargo de José Antonio Gómez.
“Poetas do reencontro” é un poemario colectivo que inclue poemas de 75 poetas galegos, portugueses e asturianos.
Sabido é que Portugal, Galicia, parte de Asturias e outros territorios peninsulares partimos dúa tradición lingüística común e que en Asturias hai diecioito concellos unde se fala úa variante dialectal galega.
Nel Principado tal feito tá acreditado nel cartulario del Mosteiro de Santa María de Vilanova de Ozcos fundado a empezos del século XII (1137) que dá fé nos sous escritos que el idioma propio da nosa comarca xa é nese momento histórico el chamado galego medieval, lingua conocida universalmente a través da poesía trovadoresca galego-portuguesa.
Por riba de fronteiras políticas e da personalidá propia que as distintas variedades dialectais foron adquirindo lo importante é que el noso idioma segue sendo úa ferramenta que nos intercomunica e nos engrandece.
Procurar vínculos de Asturias coel mundo galaico-lusista é deste xeito un quefer pendente que de non desenvolverse supueirá prá nosa fala úa hecatombe absoluta que nos levará á insignificancia completa.
(…)
Non vos deixo nin un soño.
Todos los consumín,
consumíronme todos.
Non vos deixo nin un soño
para que señades libres
para soñar os vosos,
vivilos,
morrer por elos.
Partixas. Moisés Cima
De esquerda a dereita Jesús Mª Trashorras, Toño Nuñez (sentado) Moisés Cima e Quique Roxíos.
Os poetas en galego-asturiano que participamos nese poemario colectivo somos Moisés Cima e Quique Roxíos. Entre os galegos hai outro naviego, de Navia de Suarna, Toño Nuñez, e ún nacido en Castroverde que foi maestro nas terras asturianas na súa vida profesional, Jesús Mª Trashorras.
Poetas do reencontro empezou a nacer certamente no ano 2018 coa “Colectânea de Poesía Luso-Galaica” editada en Porto (Oporto) e coordinada pola poeta Ester de Sousa e Sá. Ese traballo primeiro abriu úa ponte galaico-luso que un consolidado grupo de poetas galegos soubo aproveitar.
José Carlos Ulloa, Anxo Boán, Ester de Sousa e Sá e Moisés Cima (recitando) na presentación de ‘Poetas do reencontro’ no Círculo Cultural de Chantada.
Nel ano 2019 tomou el relevo a Irmandade poética e artística Galaico-Lusa de Chantada presidida por Anxo Boán Rodríguez baxo a coordinación de José Carlos Ulloa García.
Os poetas eonaviegos debémoslles grande obrigación pois aceptaron e recibiron con aleño fraternal a participación dos asturianos nese traballo literario.
Úa vez editado organizaron (el 26/10/2019) un acto precioso de presentación de “Poetas do reencontro” en Chantada nel que os asturianos compartimos un momento único acollidos núa xornada dedicada a desfrutar e vivir poemas, artes plásticas, música e idioma. Tamén manxares e bon viño da Ribeira Sacra, todo hai que decilo. Posteriormente fixéronse outras presentaciois, tendo gran transcendencia mediática a que se fexo no vello cárcel de Lugo.
Foi especialmente emotiva a presentación que se fexo en Porto, (Oporto. Portugal) el 29 de del 2020, na importante institución cultural que ven sendo a UNICEPE (Unicepe-cooperativa Livreira De Estudantes Do Porto), un lugar unde tein recitado grandes poetas galegos e portugueses, incluido Saramago Os portugueses quixeron fernos este agasallo.
El acto foi presentado por a poeta e pintora Ester de Sousa de Sá, por el tamén poeta e editor discográfico Arnaldo Trindade , el Presidente de UNICEPE, Rui Vaz Pinto, e por el profesor José Carlos Ulloa e el periodista Ramón Rodríguez Porto, ambos poetas e representantes da asociación Irmandade poética e artística Galaico-Lusa.
A presencia del gallego asturiano neste ermanamento poético e literario que é “Poetas do reencontro” é un empezo, úa imaxe real que mostra un Eo -Navia que busca salir al mundo, mostrarse e prosperar valorizándose.
(…)
Decidiron que fose herba que comen os conexos,
que fose roupa de zarampallo.
Obrigáronme a desaparecer núa sumisa inexistencia.
Déronme de réditos apenas un cortello.
Asediáronme como a un inútil disidente
querendo dobregar el meu amor propio asta rompello.
Entrevista a Antón Garcia por Enrique González Alvarez.
Profesor 
De esquerda á dereita: Berta Piñán, Inaciu Iglesias, Sixto Cortina e Xuán Bello.
De esquerda a dereita Jesús Mª Trashorras, Toño Nuñez (sentado) Moisés Cima e Quique Roxíos.
José Carlos Ulloa, Anxo Boán, Ester de Sousa e Sá e Moisés Cima (recitando) na presentación de ‘Poetas do reencontro’ no Círculo Cultural de Chantada.
